1. Arloa kopurutan
2016. urtean jardun-eskaera bakarra jaso dugu talde terroristen biktimen alorrarekin lotuta.
Herritar batek, ETAk bere anaia 90. hamarkadan hil zuenak, Ararteko erakundeari galdetu dio ea terrorismoaren biktima bezala kalte-ordaina jasotzeko eskubidea duen.
Behin-behineko kalte-ordain honetarako eskubidea duen zehazteko, kontuan izan behar da irailaren 22ko 29/2011 Legean ezarritako kalte-ordainak eskatzeko epea iraungita zegoela galdera egiteko momentuan eta beste senide batek -bere aitak- bi kalte-ordainak jaso zituela urriaren 8ko 32/1999 Legea eta urriaren 28ko 1311/1988 Errege Dekretua ezarriz, eta eskatzaileak atentatuaren biktima izandakoarekin zuen ahaidetasun harremana -anaia-.
Arartekoaren erakundeak Eusko Jaurlaritzako Biktimen eta Giza Eskubideen Zuzendaritzarekin jarri zen harremanetan, kexagilearekin askotan bildu zena, Barne Ministerioari laguntza eskatzen lagundu ziona.
Azkenik, Barne Ministerioak anaientzako bi ez-ohiko laguntza horiek aitortu ditu irailaren 22ko 29/2011 Legearen 36. artikuluan eta irailaren 6ko 671/2013 Errege Dekretuak onartutako Araudiaren 42. artikuluan oinarrituz, adierazten dutenak ministerio horrek behar pertsonal eta familia behar egoerak arintzeko ez-ohiko laguntzak eman ditzakeela.
2. Araudi- eta gizarte-testuingurua
2.1. Justiziarako eskubidea
Eskubide hau Terrorismoaren Biktimei Aitorpena eta Erreparazioa egiteko ekainaren 19ko 4/2008 Legearen 3. artikuluan jasotzen da. Lege honen arrazoiak azaltzean adierazi da, “eskumen-arrazoiak direla-eta, artikulu horrek bere edukia mugatzen du justizia eskubidearen osagarrizko alderdiak arautzera, Estatuari baitagokio funtsean hori arautzea”.
Justiziarako eskubidea terrorismoaren biktimek eta euren elkarteek gehien eskatzen duten aldarrikapenetako bat da. Biktimak, testigantza ezberdinetan, beti erreklamatu dute justizia egiteko beharra eta Ongizatearen Estatuaren funtzionamendu egokian duten konfiantza adierazi dute.
Zigorgabetasunaren aurkako Behatokiaren -terrorismoaren biktimen elkarte ugarik osatutakoa-, 2011ko txosten batean, hilketa terroristekin lotutako konpondu gabeko hirurehun kasu baino gehiago zeudela adierazi zen, eta horietako batzuk preskribatu dutela. Covite elkarteak askotan egin du konpondu gabeko ETAren hirurehun hilketak argitzeko aldarrikapena. Zentzu berean, Audientzia Nazionaleko Fiskaltzak 2011n txosten bat egin zuen Terrorismoaren Biktimen Fundazioak hala eskatuta, argitu gabeko ETAren krimenen gainean, eta ondorioetan adierazi zen momentu horretan ebazpen judizialik gabeko 349 hildako zeudela.
2014ko abenduan, Bake eta Bizikidetzarako Idazkaritza Orokorrak erakunde terroristek 1960-2014 bitartean hildakoekin egindako atentatuen auzi egoeraren gaineko txosten bat egin zuen. Txosten honetan, beste gai batzuen artean, erakunde terroristek (ez bakarrik ETAk, baitak BVEek eta GALek eta ezezagunek egindako beste batzuk ere) egindako argitu gabeko krimen kopuru garrantzitsu bat existitzen dela ageri da, kasuak artxibatuta daudelako.
2015ean Herriaren Defendatzaileak, Dignidad y Justicia elkarteak hala eskatuta, Estatuko Fiskaltza Orokorrari eskatu zion argitu gabeko ETAren krimenen “zigor ardurak burutzen saiatzeko zigor prozedurak egin daitezkeen” kasuen analisia.
2.2. Memoria eta egiarako eskubidea
Terrorismoaren Biktimei Aitorpena eta Erreparazioa egiteko 4/2008 Legeak 7 eta 8. artikuluetan terrorismoaren biktimek egiarako eta memoriarako duten eskubidea barne hartzen du.
Agindu hauetan egia horren aitorpen publikorako eskubidea aitortzen da eta “euskal botere publikoek bakean eta askatasunean oinarritutako elkarbizitza lortzen eta biolentzia erabat eta errotik deslegitimatzen lagunduko duen memoria kolektiboa finka dadin sustatuko dute”.
Biktimek eta euren elkarteek uste izan dute memoria, biktimen testigantzen bidez, euren eskubideak errespetatzen dituen terrorismoaren amaierarako giltza dela.
Memoria tratatzeko oinarrizko instrumentuetako bi, legearen arabera sortutakoak eta iraganean Bake eta Bizikidetza Planean (2013-2016) kudeatutako lotutako ekimen gisa aurreikusiak, Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutua -Gogora- eta Terrorismoaren Biktimen Memoriala dira, 2015ean gauzatu zirenak. Gogora, Memoriaren, Bizikidetzaren eta Giza Eskubideen Institutuaren ekimenak zein Terrorismoaren Biktimen Memorialarenak ezinbestekoak dira memoriaren politika publikoak sustatzeko.
ArartekoarenEuskadin Terrorismoaren Biktimei erakundeek emandako arretatxostenean zein urteko txostenetan azpimarratu da asko direla euren udalerrietan bertan hildakoak eragin dituzten atentatuak pairatu dituzten udalak, eta hala ere ez dutela biktimen omenezko ekitaldirik egin.
Euskal kasuan izandako bizitzeko eskubidearen aurkako urraketen argazkiak, herriz herri (1960-2010) dokumentua, Eusko Jaurlaritzako Bake eta Bizikidetza Idazkaritzak egindako hiru lurralde historikoetako udalerriz udalerrikoa, oso garrantzitsua izan zen terrorismoaren biktimak oroitzeko ondorioetarako. Dokumentu honek 2014an amaitutako Memoriaren Mapa osatzeko balio izan du, udalei biktimak aitortuta sentitzen diren memoria ekimenak ospatzen lagunduko diena.
Zentzu honetan, azpimarratu beharra dago 2016ko azaroan Euskal kasuan izandako bizitzeko eskubidearen aurkako urraketen argazkiak, herriz herri (1960-2010) dokumentuaren bigarren edizioa egin zen. Udalei eskainitako informazio dokumentu bat da, memoria ekimenak eta biktimak aitortzeko ekimenak sustatzeko, aurreko dokumentura egindako ekarpenak barne hartzen dituena.
Udal eremua herritarrengandik gertuen dagoena da, hiri eta herriak bizikidetza espazioak direlako, non pertsonen harremanak eta gizarte harreman hurbilekoenak garatzen diren. Tokiko eremuan garrantzi berezia hartzen dute terrorismoa deslegitimizatzeko politikek.
Memoriaren Plaza deitutako ekimena euskal herri ezberdinetan programatu den esposizio ibiltaria da, herritarren parte-hartzea sustatzen duen proiektu interesgarria eta terrorismoaren biktimen memoria anitzari zuzenduta dagoena, frankismoaren biktimei eta 1978 aurreko legez kanpoko poliziaren biktimei ere.
Arartekoaren 2009ko Euskadin terrorismoaren biktimei erakundeetatik ematen zaien arreta txostenean dagoeneko mehatxu terroristen biktimei buruzko kapitulu bat barne hartzen zen, “jazarpen indarkeria” bezala ezagututakoa. Bertan, “kolektibo askotako aurreratutako ez-ohiko biktimizazio egoera” existitzen zela adierazi zen. Kapitulu horretan gogorarazi da Terrorismoaren Biktimak Aitortu eta Erreparatzeko 4/2008 Legeak ere adierazten duela 9. artikuluan mehatxuak ezin direla inolako egoeran justifikatu eta euskal botere publikoek pertsonek indarkeriarik, beldurrik, zapalkuntzarik edo larderiarik gabe bizitzeko duten eskubidea bermatzeko lan egingo dutela. Txosten berdinean adierazi zen “euskal erakundeek neurri bateko erantzukizun maila dute beharrezko neurriak hartzerakoan, eta horiek, kasu bakoitzean, egokiak izan behar dira mehatxaturiko eta hertsapen terroristen pean kokaturiko biktimen segurtasuna, ongizate fisikoa eta psikologikoa, duintasuna, bizitza pribatua, mugimendu eta adierazpen askatasuna eta haien eskubide politikoak babesteko”.
Positiboki nabarmentzekoa da 2016an argitaratutako Bake eta Bizikidetzaren Idazkaritza Orokorrak ETAk mehatxatutako pertsonek pairatutako bidegabekeriak (1990-2011) txostena.
Ezinbestekoa da ETAk mehatxatutako pertsonen memoria eta egiarako eskubidea aitortzera zuzendutako politika publikoak sustatzea, baita justizia eta erreparaziora zuzendutakoak ere. Beharrezkoa da ETAren mehatxupean bizi izan ziren biktimek pairatutako sufrimendu bidegabea ezagutzea eta hura deslegitimizatzea.
Terrorismoaren jazarpen eta mehatxuak jaso duten kolektiboetako bat segurtasun indarrena da, eta batez ere Ertzaintzak eta euren familiek. Horregatik, bereziki egokia da Bake eta Bizikidetza Idazkaritzak ere sustatutako Ertzainek eta haien familiek ETAren mehatxuaren ondorioz jasan duten bidegabekeriari buruzko txostena.
Txosten hauek botere publikoek ETAren mehatxuak jaso dituzten pertsonekin lotutako ekimenak egiteko erreferentziazko material baliagarria izan daitezke.
3. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
3.1. Elkarte eta fundazioekiko harremanak
Terrorismoaren biktimen elkarte eta fundazioen papera ezinbestekoa da justiziari, egiari, memoriari eta erreparazioari legeak aitortzen dizkien eskubideen defentsarako, eta horrela aldarrikatu du beti Ararteko erakundeak. Garrantzi handikoa da halaber bizikidetza eta bakearen baloreen alde lan egiten duten erakunde eta elkarteen lana.
Ararteko erakundeak erakunde horiek ezinbesteko aktoretzat ditu eta hori dela eta oinarrizkoa iruditu zaio elkarte eta fundazio horiekin harreman pribilegiatuak izatea.
Erakundearen ordezkariak ekitaldi, foro eta mintegi ezberdinetara joan dira 2016an. Bertan, terrorismoaren biktimen eskubideen inguruan eztabaidatu da edo pertsona hauekin lotuta politika publikoek jakinarazi behar dituzten printzipioak aldarrikatu dira. Zentzu honetan, arartekoak eta erakundeko beste ordezkari batzuk Fernando Buesa eta Jorge Diezen oroitzan egindako In Memoriam ekitaldira joan ziren, 2016ko otsailean egin zena. Gainera, erakundeko ordezkari batek Fernando Buesa XIV. Mintegian parte hartu zuen, “Biktimak: denak berdinak edo denak ezberdinak?” izenekoa, 2016ko azaroaren 10 eta 11n egindakoa. Bestalde, Arartekoa Terrorismoaren Biktimen Fundazioaren 2016ko sariak emateko ekitaldira joan zen, pasa den azaroan Madrilen egin zena.
3.2. Administrazio publikoekiko harremanak
Arartekoak eta bere taldeak Bake eta Bizikidetza Idazkaritzarekin eta Biktima eta Giza Eskubideen Zuzendaritzarekin izan dituzte bilera eta topaketak, bizikidetzari eta biktimen eskubideei lotutako gaiak jorratzeko.
4. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
• ETAk “indarkeriaren behin betiko etetea” izendatu zuena aldarrikatu zuenetik terrorismo jarduerarik ez egoteak baimendu du 2016an Euskadin bizitzarako eskubidearen, askatasunaren eta herritarren segurtasun pertsonalaren urraketarik ez egotea, erakunde terroristen jardunak direla eta.
• Azpimarratu beharrekoak dira terrorismoaren biktimen eta orokorrean euskal gizartearen memoria eskubidea sustatzera zuzendutako politika publiko ezberdinak.
• Tokiko eremuko memoriaren politika publikoek garrantzi berezia dute herritarrenganako hurbilen dagoen eremua delako, eta are garrantzitsuagoak dira atentatu terroristengatik hildakoak egon diren udalerrietan.
• Beharrezkoak dira ETAren mehatxu terrorista pairatu duten pertsonen eskubideak sustatzera zuzendutako politika publikoak.
• Terrorismoaren biktimek duten justiziarako eskubideak argitu gabeko hildakoak sortu zituzten ehunka atentatu terroristak argitzea exijitzen du.